تعریف نظری و عملیاتی متغیرهای تحقیق در پایان نامه به همراه مثال

در این مقاله تعریف نظری و عملیاتی متغیرهای تحقیق در پایان نامه به همراه مثال عملی به کار رفته در تحقیق آمده است. برای فهم کامل این مبحث تا پایان این مقاله با ما همراه باشید.

تعریف نظری و عملیاتی متغیر های تحقیق :

پپیش از پرداختن به مفهوم تعریف نظری و تعریف عملیاتی، بهتر است مفهوم خود «تعریف» را روشن کنیم.

در اصطلاح روانشناسی، یعنی مشخص نمودن معنی یا فضای یک مفهوم به وسیله صفات مشخصی که در مصادیق آن مفهوم مشهود است.

تعریف باید جامع و مفهوم مورد نظر و مانع تداخل صفات آن مفهوم با صفات مفاهیم دیگر باشد.

در فرایند تحقیق علمی، محقق باید مفاهیم مبهم و پیچیده را با استفاده از معرف ها با متغیر های ساده تر و قابل فهم تر در قالب جملات اخباری کوتاه بشناساند.

در امر تحقیق، محقق باید دو نوع تعریف سر و کار دارد:

1) تعریف نظری (مفهومی)

2) تعریف علمی (عملیاتی)

 تعریف نظری

تعریف نظری، صفات اصلی مفهوم را به طور نظری مشخص می کند و قالبی ارائه می دهد که بوسیله آن، حدود و ثغور و یا به عبارتی سطح مفهوم را معین می سازد.

این تعریف نظری، مبین برداشت محقق از مفهوم است و بنابراین، راه را برای تعریف عملی یعنی مراجعه به مصادیق آن مفهوم، هموار می سازد.

تعریف عملیاتی

تعریف عملیاتی تعریف عملی یعنی برقرار ساختن ارتباط بین مفهوم و مصادیق آن در واقعیت و دنیای عینی. به عبارت دیگر، در تعریف عملیاتی، مفاهیم عام، کلی و انتزاعی و صفات نظری به مصادیق خاص تبدیل می شوند.

تعریف عملی، محقق را از مفهوم به مصادیق می رساند و دستورالعمل اندازه گیری صفات اصلی مورد نظر در مفهوم را برای محقق روشن می سازد.

پس، تعریف عملیاتی یک نوع تعریف کاربردی و بومی شده با توجه به جامعه تحقیق است که در آن، فرایند های حرکت از ذهن به عین فراهم شده و مفاهیم دارای قابلیت اندازه گیری و سنجش می شوند.

یکی از اساسی‌ترین بخش‌های هر پژوهش علمی، تعریف دقیق و روشن متغیرها است. متغیرها عناصر اصلی پژوهش هستند که پژوهشگر قصد دارد روابط یا تأثیرات آن‌ها را بررسی کند. تعریف متغیرها به دو صورت نظری و عملیاتی انجام می‌شود که هر کدام نقش مهمی در شفاف‌سازی موضوع و تسهیل روند تحقیق دارند.

تعریف نظری متغیرها

تعریف نظری، مفهومی از متغیرها ارائه می‌دهد که معمولاً بر اساس منابع علمی و نظریه‌های موجود است. این تعریف به پژوهشگر کمک می‌کند تا متغیر مورد نظر را در چهارچوب دانش موجود جای دهد و ارتباط آن را با سایر مفاهیم مشخص کند.

ویژگی‌های تعریف نظری

• برگرفته از ادبیات پژوهش: تعریف نظری بر پایه مقالات علمی، کتب معتبر و نظریه‌های مرتبط شکل می‌گیرد.

• شفاف و جامع: باید به گونه‌ای باشد که هر خواننده‌ای بتواند مفهوم مورد نظر را درک کند.

• ارتباط با چارچوب نظری: تعریف نظری باید در راستای چارچوب نظری تحقیق باشد و از آن پشتیبانی کند.

مثال از تعریف نظری

برای متغیری مانند "اضطراب"، تعریف نظری ممکن است چنین باشد: "اضطراب حالتی هیجانی است که با احساس نگرانی، تنش و برانگیختگی فیزیولوژیکی همراه است و معمولاً در مواجهه با موقعیت‌های نامشخص یا تهدیدآمیز تجربه می‌شود."

تعریف عملیاتی متغیرها

تعریف عملیاتی به چگونگی اندازه‌گیری یا مشاهده متغیرها در پژوهش اشاره دارد. این تعریف بیان می‌کند که پژوهشگر چگونه متغیر مورد نظر را به داده‌های قابل سنجش تبدیل می‌کند.

ویژگی‌های تعریف عملیاتی

• قابل مشاهده و اندازه‌گیری: تعریف عملیاتی باید به گونه‌ای باشد که بتوان متغیر را به صورت کمی یا کیفی ارزیابی کرد.

• منطبق با ابزار پژوهش: روش تعریف عملیاتی باید با ابزارهای مورد استفاده در تحقیق هماهنگ باشد.

• قابل بازتولید: پژوهشگران دیگر باید بتوانند با استفاده از تعریف عملیاتی ارائه‌شده، متغیر را مشابه پژوهش اصلی اندازه‌گیری کنند.

انواع تعریف عملیاتی

تعریف عملیاتی تجربی

این نوع تعریف بر اساس مشاهدات مستقیم و تجربیات پژوهشگر شکل می‌گیرد. برای مثال، در بررسی عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان، نمرات آزمون می‌تواند به عنوان تعریف عملیاتی تجربی استفاده شود.

تعریف عملیاتی ابزاری

در این روش، متغیرها با استفاده از ابزارهای خاصی اندازه‌گیری می‌شوند. به عنوان مثال، اضطراب با استفاده از پرسشنامه اضطراب بک (BAI) تعریف عملیاتی می‌شود.

مثال از تعریف عملیاتی

برای متغیری مانند "اضطراب"، تعریف عملیاتی می‌تواند چنین باشد: "نمره‌ای که فرد در پرسشنامه اضطراب بک (BAI) کسب می‌کند."

تفاوت تعریف نظری و عملیاتی

تعریف نظری و عملیاتی، هرچند مکمل یکدیگر هستند، اما تفاوت‌های اساسی دارند:

• مفهوم‌سازی: تعریف نظری به تبیین مفهومی متغیر می‌پردازد، در حالی که تعریف عملیاتی به چگونگی اندازه‌گیری یا مشاهده آن اشاره دارد.

• منبع: تعریف نظری از ادبیات پژوهش و نظریه‌ها استخراج می‌شود، اما تعریف عملیاتی بر اساس ابزارها و روش‌های پژوهش مشخص می‌شود.

• کاربرد: تعریف نظری در تدوین چارچوب نظری و پرسش‌های پژوهش استفاده می‌شود، اما تعریف عملیاتی در بخش روش‌شناسی پژوهش اهمیت دارد.

نقش تعریف متغیرها در پژوهش

تسهیل فهم مشترک

تعریف دقیق متغیرها باعث می‌شود تا پژوهشگران و خوانندگان پژوهش درک مشترکی از مفاهیم مورد مطالعه داشته باشند. این امر از سوءتفاهم‌های احتمالی جلوگیری می‌کند.

تقویت اعتبار پژوهش

تعریف روشن و دقیق متغیرها یکی از عوامل اصلی در افزایش اعتبار پژوهش است. پژوهشی که متغیرهای آن به‌طور دقیق تعریف نشده باشند، ممکن است با انتقادات جدی مواجه شود.

امکان بازتولید پژوهش

تعریف عملیاتی به پژوهشگران دیگر اجازه می‌دهد که پژوهش را در شرایط مشابه بازتولید کنند و نتایج آن را بررسی کنند.

هدایت طراحی ابزارها

تعریف متغیرها به پژوهشگر کمک می‌کند تا ابزارهای مناسب برای جمع‌آوری داده‌ها را طراحی یا انتخاب کند. برای مثال، اگر متغیر "رضایت شغلی" تعریف نظری و عملیاتی دقیقی داشته باشد، پژوهشگر می‌تواند پرسشنامه‌ای مناسب برای سنجش آن طراحی کند.

چالش‌های تعریف متغیرها

• ابهام در مفاهیم: برخی مفاهیم به‌طور ذاتی مبهم هستند و تعریف دقیق آن‌ها دشوار است.

• تداخل مفاهیم: ممکن است برخی مفاهیم با یکدیگر همپوشانی داشته باشند که نیاز به شفاف‌سازی دارد.

• وابستگی به ابزارها: تعریف عملیاتی ممکن است تحت تأثیر محدودیت‌های ابزارهای موجود قرار گیرد.

نکات کلیدی برای تعریف متغیرها

• استفاده از منابع معتبر: تعریف نظری باید بر اساس منابع علمی معتبر باشد.

• سازگاری با اهداف پژوهش: تعریف متغیرها باید با اهداف و سوالات پژوهش هماهنگ باشد.

• انعطاف‌پذیری: در مواردی که ابزار مناسبی برای تعریف عملیاتی وجود ندارد، پژوهشگر باید خلاقیت به خرج دهد و راه‌حلی مناسب ارائه کند.

تعریف نظری و عملیاتی متغیرها از ارکان اساسی پژوهش‌های علمی است که نقش مهمی در شفاف‌سازی مفاهیم و تضمین اعتبار نتایج دارد. پژوهشگر با ارائه تعاریف دقیق و مبتنی بر شواهد می‌تواند گامی مؤثر در پیشبرد دانش علمی بردارد و زمینه را برای تحقیقات آینده هموار کند. توجه به جزئیات در تعریف متغیرها نه تنها کیفیت پژوهش را افزایش می‌دهد، بلکه امکان استفاده از نتایج آن در عمل و پژوهش‌های دیگر را نیز فراهم می‌کند.

نکات تکمیلی

برای محققان مبتدی، مفهوم تعریف عملی (عملیاتی) همیشه روشن نیست و اغلب آن را با تعریف نظری اشتباه می کنند.

در تعریف عملیاتی، پژوهشگر سازه ها و مفاهیم را به گونه ای تعریف می کند که بر اساس آن، خود و هر محقق دیگری بتواند متغیر مذکور در فرضیه یا فرضیه ها را به صورت عینی مورد مطالعه قرار دهد. یعنی بتواند تغییرات آنها را اندازه بگیرد.

بنابراین:

الف-متغیر هایی باید تعریف شوند که به تعریف نیاز دارند. یعنی اگر تعریف نشوند، ممکن است هر کس تعبیر خاصی از آن داشته باشد و قلمرو مفهوم یا متغیر را تشخیص ندهد.

ب-متغیر هایی تعریف شوند که باید آنها را سنجید. یعنی باید متغیر های ذکر شده در فرضیه تعریف شوند.

 انواع تعریف عملیاتی (سنجش و آزمایشی) :

گاهی متغیر را به این منظور تعریف می کنیم که نحوه اندازه گیری آنرا به کمک ابزار خواص بیان کرده باشیم.

بدیهی است در این تعاریف، ابزار باید شناخته شده و به اندازه کافی معتبر باشند.

زمانی دیگر، محقق متغیر را طوری تعریف می کند تا مشخص کند متغیر مورد نظر چگونه در فرایند تحقیق دستکاری می شود، چگونه وارد جریان آزمایش و یا از جریان آزمایش خارج می شود.

 شاخص سازی و اعتبار در مباحث تعاریف عملیاتی :

یکی از ویژگی های عمده در مطالعات اجتماعی، که آنرا از مطالعات حوزه علوم تجربی متمایز می سازد، کیفی و ذهنی بودن اغلب پدیده است.

واژه ها و مفاهیم اجتماعی به علت آن که به سادگی قابل لمس و اندازه گیری نمی باشند و برخوردار از سطوح مختفی از انتزاع هستند، استفاده از تعاریف اسمی و .... جهت تعیین معنی و فضای مفهومی آنها کاربرد چندانی ندارد.

در چنین مواردی، برای آن که یک واژه از شکل عام به شکل خواص و قابل مشاهده و مطالعه عملی برگردنده شود، از تعاریف عملیاتی یا جریان عملی سازی واژه استفاده می شود.

در عملی سازی، تأکید اساسی بر روی قابلیت اندازه گیری، مشاهده و بررسی عملی واژه پس از جریان عملی کردن می باشد.

چنین واژه ها یا صفاتی را شاخص یا معرف می نامند. شاخص ها دارای اشکال منفرد (مثل جنس) و تلفیقی یا همبسته می باشند.

شاخص های تلفیقی، آنهایی هستند که وسیله مجموع شان (مجموع گویه ها)، واژه مورد نظر قابل اندازه گیری می شود.

فرآیند شاخص سازی تنها به انتخاب شاخص ها ختم نمی شود. چون، پس از انتخاب شاخص ها، تعیین وزن آنها از مراحل بسیار مهم سنجش مفاهیم محسوب می گردد.

به طور کلی، در شاخص سازی، برای تعیین ضرایب شاخص های سازنده یک مفهوم، چهار روش شناخته شده وجود دارد که می تواند به طور مجزا یا مکمل با یکدیگر مورد استفاده محقق قرار گیرند.

این چهار روش عبارتند از:

1- استفاده از نظر پاسخگویان جامعه آماری در مورد درجه اهمیت هر یک از شاخص ها: در این روش، پاسخگویان نمره ای را به شاخص اختصاص می دهند.

2- استفاده از دستاورد های محققین پیشین و تجربه و شناخت شخصی محقق از جامعه و موضوع مورد مطالعه.

3- استفاده از نظر کارشناسان برای نمره و وزن دهی به هر شاخص.

4- روش های آماری مانند تحلیل عامل و رگرسیون چند متغیره. بنابراین، ملاحظه می گردد که تحلیل عامل، روش مناسبی در ساختن مقیاس برای رشته ای از متغیر های غیر دوشقی و فاصله ای است.

تحلیل عامل، روش ریاضی پیچیده ای است برای تقلیل مجموعه برگی از متغیر ها به مجموعه کوچک تری از متغیر های اساسی است که عامل خوانده می شود.

برخی از قابلیت های روش تحلیل عامل عبارتند از:

1- امکان خلاصه کردن متغیر های متعدد در چند عاملی کلی (تحلیل عاملی اکتشافی) بارز ترین وجه تمایز تحلیل عامل، دقت آن در تقلیل داده هاست.

2- دومین قابلیت تحلیل عامل، تعیین گویه ها فاقد اعتبار یا همبستگی کمتر از 3، 0 و همچنین تعیین مناسب بودن متغیر های انتخاب شده برای تحلیل با استفاده از آماره kmo است که دامنه آن بین (0) تا (1) نوسان دارد. چنانچه که مقدار kmo بیش از 7، 0 باشد، همبستگی موجود، به طور کلی، برای تحلیل عامل بسیار مناسب است.

اما اگر مقدار kmo بین 5، 0 بدان معناست که تحلیل عامل برای آن مجموعه از متغیر ها مناسب نیست.

3- کاربرد اثباتی: در این حالت، تحلیل عامل برای آزمون فرضیه هایی درباره ساختار متغیر ها برحسب تعداد مورد انتظار از عامل های معنا دار به کار می رود.

به عنوان مثال، اگر بخواهیم بر حسب مجموع خصوصیات افراد، آنها را به دو دسته ی «درونگرام و «برونگرا» تقسیم کنیم، می توانیم از تحلیل عامل استفاده کنیم.

اشکال طبقه بندی در خصوص شاخص های ساخته شده در تعریف عملیاتی عمدتا از طبقه بندی در مواردی استفاده می شود که بخواهیم میزان شاخص ساخته شده را بر حسب میزان ها متعارف و عامه فهم در جامعه (مثل کم، متوسط، و زیاد) بیان کنیم.

به طور کلی، روش های طبقه بندی عبارتند از:

الف-طبقه بندی بر حسب فواصل مساوی

ب-طبقه بندی برحسب شکاف بین پیوستار نمرات

ج-طبقه بندی بر اساس بیشترین شباهت و تضاد.

مثال برای تعریف عملیاتی متغیرها در پایان نامه

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها در پروپوزال پایان نامه روانشناسی