تحقیقات آزمایشی و شبه آزمایشی در انجام پایان نامه ارشد روانشناسی دررباره رابطه متغیرهاست که برای نگارش پایان نامه جزء موارد مهم در روش تحقیق است.
تحقیق در علم روانشناسی و سایر رشتههای علمی بهطور گستردهای برای درک پدیدهها و پاسخ به سوالات علمی مورد استفاده قرار میگیرد. در میان انواع مختلف روشهای تحقیق، دو روش آزمایشی و شبه آزمایشی از اهمیت ویژهای برخوردارند، زیرا این روشها امکان بررسی علت و معلولی پدیدهها را فراهم میکنند. در این مقاله، به تحلیل دقیق این دو روش تحقیق پرداخته خواهد شد، ویژگیها، مزایا، معایب و کاربردهای آنها در زمینههای مختلف بررسی خواهد شد.
روش تحقیق آزمایشی
روش تحقیق آزمایشی یکی از روشهای معتبر و پرکاربرد در تحقیقات علمی است که به محققان این امکان را میدهد که رابطهی علت و معلولی بین متغیرها را بررسی کنند. این روش بر اساس اصول علمی خاصی بنا شده است که اجازه میدهد تأثیر یک متغیر مستقل بر متغیر وابسته بهطور دقیق و تحت شرایط کنترل شده بررسی شود. در تحقیقات آزمایشی، محقق بهطور مستقیم مداخله میکند و تغییرات را در شرایط آزمایشی ایجاد میکند.
ویژگیهای اصلی روش تحقیق آزمایشی
یکی از ویژگیهای اصلی تحقیق آزمایشی این است که در آن محقق متغیرهای مورد نظر را بهصورت کنترلشده و با دقت تنظیم میکند. برای نمونه، در یک آزمایش آزمایشی که به بررسی تأثیر دارویی خاص بر درمان یک بیماری میپردازد، محقق دقت میکند که تمام متغیرهای محیطی و شرایط بیمار در دو گروه آزمایشی و گروه کنترل مشابه باشند.
در روش تحقیق آزمایشی، معمولاً از گروههای آزمایشی و گروههای کنترل استفاده میشود. گروه آزمایشی تحت تأثیر متغیر مستقل قرار میگیرد، در حالیکه گروه کنترل هیچگونه مداخلهای دریافت نمیکند. مقایسه نتایج این دو گروه میتواند به محقق کمک کند تا تأثیر متغیر مستقل را ارزیابی کند.
مزایای روش تحقیق آزمایشی
روش تحقیق آزمایشی بهویژه در بررسی روابط علت و معلولی در شرایط کنترلشده بسیار مفید است. از مهمترین مزایای این روش میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- قابلیت ایجاد روابط علت و معلولی: به دلیل شرایط کنترلشده، محقق قادر است بهدقت روابط علت و معلولی را شبیهسازی کند و فرضیات خود را بهطور علمی آزمون نماید.
- تکرارپذیری: تحقیقات آزمایشی معمولاً میتوانند بهراحتی تکرار شوند، که این ویژگی موجب افزایش اعتبار نتایج میشود.
- کنترل دقیق متغیرها: در این روش، محقق میتواند عوامل مزاحم و مداخلهگر را کنترل کرده و تنها به بررسی تأثیر متغیر اصلی بپردازد.
معایب روش تحقیق آزمایشی
با این حال، روش تحقیق آزمایشی دارای محدودیتهایی نیز هست. برخی از معایب آن عبارتند از:
- مسائل اخلاقی: در برخی از تحقیقات آزمایشی، ممکن است استفاده از آزمایشات بهویژه بر روی انسانها مشکلات اخلاقی ایجاد کند، مانند مداخله در وضعیت طبیعی افراد یا آسیب رساندن به آنها.
- محدودیتهای شرایط آزمایشی: برخی از آزمایشات ممکن است در شرایط آزمایشگاهی محدود شوند و نتایج بهدست آمده نتوانند به شرایط واقعی و طبیعی جامعه تعمیم یابند.
- هزینهها و زمانبر بودن: انجام تحقیقات آزمایشی ممکن است زمانبر و پرهزینه باشد، بهویژه زمانی که نیاز به تجهیزات پیشرفته یا شرایط خاص باشد.
روش تحقیق شبه آزمایشی
روش تحقیق شبه آزمایشی بهطور عمده برای شرایطی بهکار میرود که در آن انجام آزمایشات کامل به دلایل مختلف امکانپذیر نباشد. در این روش، برخلاف تحقیق آزمایشی، محقق نمیتواند بهطور کامل بر متغیرهای مستقل کنترل داشته باشد. در واقع، شبه آزمایشها بهگونهای طراحی میشوند که ویژگیهای آزمایشی را شبیهسازی کنند، ولی در عمل، بهطور کامل شرایط آزمایشی ندارند.
ویژگیهای اصلی روش تحقیق شبه آزمایشی
در تحقیقات شبه آزمایشی، محقق قادر به کنترل تمام متغیرها نیست. بهعنوان مثال، ممکن است در این نوع تحقیق از گروههای آزمایشی استفاده شود که بهطور تصادفی انتخاب نمیشوند یا گروههای کنترل وجود نداشته باشد. این روش بیشتر در شرایطی کاربرد دارد که محقق نمیتواند شرایط آزمایشی را بهطور کامل کنترل کند یا مجبور است از دادههایی استفاده کند که قبلاً جمعآوری شدهاند.
یکی از رایجترین انواع تحقیق شبه آزمایشی، تحقیق پیشآزمون و پسآزمون است که در آنها دادهها قبل و بعد از مداخله جمعآوری میشوند، اما بدون گروه کنترل.
مزایای روش تحقیق شبه آزمایشی
روش شبه آزمایشی مزایای خاص خود را دارد، بهویژه در شرایطی که امکان انجام تحقیق آزمایشی کامل وجود ندارد. برخی از مزایای این روش عبارتند از:
- انعطافپذیری بیشتر: در این نوع تحقیق، محقق آزادی عمل بیشتری دارد و میتواند از دادههای موجود استفاده کند و در مواقعی که کنترل کامل شرایط ممکن نیست، به تجزیه و تحلیل بپردازد.
- کاربرد در موقعیتهای واقعی: تحقیقات شبه آزمایشی میتوانند در موقعیتهای واقعی و طبیعی انجام شوند که در تحقیقات آزمایشی ممکن است غیرممکن باشد.
- کاهش هزینهها و زمان: از آنجایی که در این نوع تحقیق ممکن است از دادههای قبلی یا روشهای تحقیق غیر آزمایشی استفاده شود، معمولاً هزینه و زمان کمتری نیاز است.
معایب روش تحقیق شبه آزمایشی
در حالیکه این روش مزایای خاص خود را دارد، اما محدودیتهایی نیز دارد. از جمله معایب آن میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- عدم کنترل کامل بر متغیرها: یکی از بزرگترین معایب این روش، عدم توانایی محقق در کنترل کامل متغیرهای مختلف است که میتواند بر اعتبار نتایج تأثیر بگذارد.
- مشکلات در استنباط علت و معلول: به دلیل عدم کنترل کامل متغیرها، دشواریهایی در استنباط روابط علت و معلولی بهوجود میآید.
- هزینههای بالاتر در برخی موارد: در برخی شرایط، استفاده از دادههای موجود یا انجام تحقیق در محیطهای طبیعی میتواند هزینههای بالاتری نسبت به تحقیق آزمایشی داشته باشد.
تفاوتهای اصلی بین روشهای تحقیق آزمایشی و شبه آزمایشی
اگرچه هر دو روش در جهت بررسی روابط علت و معلولی طراحی شدهاند، اما تفاوتهای قابل توجهی دارند. مهمترین تفاوتها به شرح زیر است:
- کنترل متغیرها: در تحقیقات آزمایشی، محقق قادر است تا بهطور کامل متغیرهای مختلف را کنترل کند، در حالی که در تحقیق شبه آزمایشی، این کنترل ممکن است بهطور کامل امکانپذیر نباشد.
- گروههای آزمایشی و کنترل: در تحقیق آزمایشی معمولاً از گروههای کنترل و آزمایشی استفاده میشود، در حالی که در تحقیق شبه آزمایشی، گروه کنترل همیشه وجود ندارد یا ممکن است بهطور تصادفی انتخاب نشود.
- تعمیم نتایج: نتایج تحقیقات آزمایشی بهدلیل شرایط کنترلشده بیشتر قابلیت تعمیم به جامعه بزرگتر را دارند، در حالیکه نتایج تحقیق شبه آزمایشی ممکن است بهدلیل شرایط غیرکنترل شده محدودتر باشند.
کاربردهای روشهای تحقیق آزمایشی و شبه آزمایشی
هر دو روش تحقیق آزمایشی و شبه آزمایشی در بسیاری از زمینههای علمی و روانشناسی کاربرد دارند. از جمله کاربردهای این روشها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تحقیقات درمانی: در بسیاری از تحقیقات پزشکی و روانشناسی، آزمایشها برای بررسی تأثیر درمانهای مختلف بر بیماران و افراد درگیر با اختلالات روانی استفاده میشود.
- تحقیقات آموزشی: در تحقیقاتی که به بررسی تأثیر روشهای آموزشی بر یادگیری دانشآموزان میپردازند، استفاده از روشهای آزمایشی و شبه آزمایشی برای تحلیل دادهها معمول است.
- تحقیقات اجتماعی: در تحقیقات اجتماعی، بهویژه در بررسی تأثیر سیاستهای مختلف بر جوامع، از روشهای شبه آزمایشی برای تحلیل نتایج استفاده میشود.
روشهای تحقیق آزمایشی و شبه آزمایشی هرکدام ویژگیها و محدودیتهای خاص خود را دارند، ولی هر دو میتوانند ابزارهای قدرتمندی برای بررسی روابط علت و معلولی در تحقیقات علمی باشند. انتخاب روش تحقیق بستگی به نوع تحقیق، محدودیتهای موجود و هدفهای پژوهشی دارد. در هر دو روش، محقق باید دقت کافی داشته باشد تا بتواند نتایج دقیق و معتبر بهدست آورد و از تحلیلهای نادرست جلوگیری کند.
در تحقیقات آزمایشی مطالعۀ امکان روابط علّت و معلولی بین متغیرها از طریق قراردادن یک یا چند گروه آزمایشی در معرض یک یا چند متغیر آزمایشی و مقایسۀ نتایج با یک یا چند گروه کنترل که در معرض متغیرهای ازمایشی قرار نمی گیرند، مورد هدف است.
مثلاً مطالعۀ اثر دو روش مختلف تدریس درس تاریخ کلاس دوازدهم بر یادگیری با توجه به تعداد دانش آموزان هر کلاس و سطح هوش از طریق جایگزینی معلمان و شاگردان براساس سطح هوش.
ویژگی ها:
1- در این روش متغیرها و شرایط آزمایشی از طریق کنترل مستقیم یا تصادفی ساختن مورد دستکاری قرار می گیرند.
2ـ این روش معمولاً برای مقایسۀ گروه یا گروه هایی که متغیر یا متغیرهای آزمایشی را دریافت می کنند از گروه کنترل به عنوان خط پایه استفاده می شود.
3ـ اعتبار درونی از شرایط ضروری هر طرح تحقیق آزمایشی است و اولین هدف هر روش آزمایشی پاسخگئویی به این سؤال است آیا دستکاری آزمایشی در این مطالعه خاص تفاوت واقعی را به وجود می آورد.
4ـ دومین هدف هر روش تحقیق آزمایش، اعتبار بیرونی و پاسخگویی به این سؤال است.یافته های حاصل تا چه اندازه معرف هستند تا چه اندازه می توان این نتایج را به شرایط آزمودنی های مشابه تعمیم داد.
5ـ در طرح های آزمایشی همۀ متغیرها به جز متغیر آزمایشی ثابت نگه داشته می شوند و شرایطی فراهم می شود که متغیر آزمایشی به طور عمدی و شکاری شود یا تغییر کند. در تحقیقات نیمه آزمایشی مطالعۀ امکان وجود روابط علّی و معلولی در شرایطی که امکان کنترل و دخل و تصرف متغیرهای مورد مطالعه وجود ندارد، مدنظر است.
در این روش پژوهشگر به دشواری ها و محدودیت های مربوط به اعتباری های درون بیرونی طرح تحقیق آگاهی دارد.
طرح تحقیق نیمه آزمایشی معمولاً در شرایطی به کار برده می شود که امکان کنترل تمام متغیرهای مربوط در مطالعه وجود ندارد در این روش محقق با آگاهی از تمام محدودیت ها سعی دارد آن را به تحقیق آزمایشی نزدیک کند.
تشخیص تحقیق آزمایشی از نیمه آزمایشی به ویژه در شرایطی که آزمون ها انسان هستند، دشوار است.
اگر چه اقدام پژوهشی موقعیت تحقیق نیمه آزمایشی را دارد اما با این وجود اغلب چنان غیررسمی است که به عنوان جداگانه ای نیاز دارد.
مراحل اجرای این تحقیق مشابه روش آزمایش است با این تفاوت که پژوهشگر بایستی محدودیت ها و دشواری های اعتبار درونی و بیرونی را تشخیص دهد.
