در سری مجموعه مقالات آموزش نوشتن پایان نامه روانشناسی این بار به نمونه گیری خوشه ای با مثال خواهیم پرداخت که نمونه گیری خوشه ای چیست؟ و چه کاربردی دارد؟
این نمونه گیری زمانی استفاده می شود که عناصر نمونه در داخل واحدهای بزرگ تری قرار داشته باشند که همان خوشه ها هستند.
در این روش عملیات نمونه گیری بر روی خوشه ها و نه عناصر انجام می شود.
از بین خوشه های موجود نمونه ای تصادفی با روش های نمونه گیری احتمالی مانند تصادفی ساده یا نظام مند انتخاب می شود.
عناصر داخل هر خوشه باید ناهمگن و متفاوت باشد، به گونه ای که ماکتی از ترکیب جامعه باشد تا اگر آن خوشه انتخاب شد گویای جامعه باشد.
اگر كل عناصر داخل همه خوشه های منتخب را در نمونه به حساب آوریم، آن را نمونه گیری خوشه ای تک مرحله ای می نامند.
فرض کنید پژوهشگر در صدد سنجش رضایت شغلی کارکنان یک سازمان است.
این سازمان، ۱۳ اداره كل (خوشه) متفاوت دارد.
در هر اداره کل که معادل همان خوشه است، تعدادی کارمند و مدیر شاغل هستند.
وی براساس روش تصادفی خوشه های :C و A و H را انتخاب می کند. در این حالت تمام عناصر درون هر خوشه اداره کل) منتخب در نمونه نهایی وجود دارند.
نکته قابل توجه آن است که اگر مجموع عناصر داخل خوشه های منتخب از حجم نمونه مورد نظر کمتر باشد، مجددا یک خوشه به روش تصادفی اضافه می شود.
اگر تعداد خوشه ها بسیار زیاد باشد، می توان از روش احتمالی نظام مند برای انتخاب خوشه ها استفاده کرد.
اگر عناصر نمونه به صورت احتمالی از درون خوشه های منتخب انتخاب گردد، به این رویه نمونه گیری خوشه ای دو مرحله ای می گویند؛ زیرا در ابتدا خوشه ها و سپس از داخل خوشه ها برخی عناصر به روش احتمالی انتخاب می شوند.
نمونه گیری خوشه ای دو مرحله ای می تواند به صورت نمونه گیری خوشه ای دو مرحله ای ساده و یا نمونه گیری احتمالی متناسب با اندازه انجام شود.
اگر مثال قبلی را در نظر بگیریم، پژوهشگر براساس روش تصادفی خوشه های :C و ا را انتخاب کرده است.
در روش دو مرحله ای وی مجددا در داخل هر خوشه اقدام به نمونه گیری تصادفی با نظام مند می کند.
در حقیقت همه عناصر خوشه های منتخب در نمونه قرار نمی گیرد.
در این حالت تمام عناصر درون هر خوشه (اداره کل) منتخب در نمونه نهایی وجود دارند.
این روش به دو حالت انجام می شود. با سهم همه خوشه ها در انتخاب نمونه نهایی یکسان تلقی می شود یا اینکه اندازه خوشه در تعیین سهم هر خوشه منتخب از نمونه در نظر گرفته می شود.
نمونه گیری خوشه ای می تواند بیش از دو مرحله داشته باشد.
در صورت وجود واحدهای نمونه گیری متعدد امکان روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای میسر می شود.
نکته کلیدی در تشخیص نمونه گیری خوشه ای و طبقه بندی این است که در نمونه گیری خوشه ای، واحد نمونه گیری با عنصر نمونه گیری متفاوت است و نمونه گیری بر روی واحد نمونه گیری اعمال می شود.
در حالی که در روش طبقه بندی شده واحد و عنصر نمونه گیری یکسان است و نمونه گیری بر روی عناصر نمونه گیری انجام می شود، در نمونه گیری خوشه ای عناصر نمونه لزوما از همه خوشه ها انتخاب نمی شود، اما در روش طبقه بندی شده از همه طبقات عناصری در نمونه مشاهده می شود.
هدف این دو روش با هم متفاوت است.
هدف نمونه گیری خوشه ای بالا بردن کارایی نمونه گیری و در عین حال کاهش دادن هزینه هاست؛ ولی هدف نمونه گیری طبقه بندی شده افزایش دقت تحقيق است.
با در نظر گرفتن همگی و ناهمگنی، ضوابط تشکیل خوشه ها مخالف ضوابط و معیارهای تشکیل طبقه هاست.
عناصر در خوشه ها باید تا حد ممکن ناهمگن باشد؛ اما خود خوشه ها باید تا حد ممکن همگن باشند.
به طور ایده ال، هر خوشه باید ماکت کوچکی از جامعه باشد.
در نمونه گیری خوشه ای، چارچوب نمونه گیری باید برای خوشه ها مورد توجه قرار گیرد نه برای عناصر که داخل خوشه ها هستند.
یک نوع رایج نمونه گیری خوشه ای، نمونه گیری منطقه ای یا جغرافیایی است.
در نمونه گیری منطقه ای خوشه ها همان مناطق جغرافیایی هستند؛ مانند نمونه گیری براساس مناطق شهرداری، پستی و ..... اگر نمونه گیری یک سطحی برای انتخاب عناصر انجام پذیرد، برای مثال محله ها به عنوان خوشه ها انتخاب و سپس عناصر داخل محله های منتخب همگی در نمونه آورده شوند، آن را نمونه گیری منطقه ای تک مرحله ای می نامند.
اگر دو سطح یا بیشتر برای نمونه گیری انتخاب گردد، برای مثال محله ها انتخاب شده و در داخل هر محله کوچه هایی انتخاب گردد، آن را نمونه گیری منطقه ای دو با چند مرحله ای می گویند.
طرح های دو مرحله ای شامل نمونه گیری خوشه ای ساده و نمونه گیری احتمالی متناسب با اندازه است.
در نمونه گیری خوشه ای ساده، ابتدا خوشه ها انتخاب می شوند و سپس از بین عناصر درون خوشه های منتخب به روش تصادفی ساده تعدادی برای عضویت در نمونه انتخاب می شود.
در این حالت شانس حضور همه خوشه ها در نمونه برابر و مشابه است.
این طرح هنگامی که خوشه ها اندازه یکسانی داشته باشند مناسب است.
اگر اندازه خوشه ها با یکدیگر بسیار متفاوت و نابرابر باشد، استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای ساده دقت تحقیق را کاهش می دهد و نتایج را دچار تورش خواهد کرد.
در این حالت بهتر است از روش نمونه گیری احتمالی متناسب با اندازه استفاده شود، در این روش سهم هر خوشه در نمونه براساس نسبت تعداد عناصر درون هر خوشه به كل عناصر خوشه های منتخب تعیین می شود.
نتیجه بررسی روش نمونه گیری ۲۰۴ پایان نامه بازاریابی منتخب در چهار دانشگاه شهید بهشتی، تهران، مدرس و علامه طباطبایی نشان داده که ۱۵۴ پایان نامه مطابق بیان پژوهشگر از روش های احتمالی استفاده کرده اند.
از این بین روش تصادفی ساده با سهم ۵۳ ٪ بیشترین رواج را داشته است.
باید توجه کرد که عمده روش های احتمالی و به خصوص تصادفی ساده واقعا از نوع غیر احتمالی و از شاخه راحت آسان بودند؛ ولی به اشتباه گزارش شده اند.