تعریف عملیاتی متغیرها در پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی

تعریف عملیاتی متغیرها در پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی آخرین قسمت فصل اول از گزارش تحقیق می باشد .

تعریف واژه های تحقیق

تعریف عملیاتی آخرین قسمت فصل اول گزارش تحقیق ، « تعریف واژه های تحقیق » می باشد .

مناسب ترین محل برای این قسمت بعد از « فرضیه های تحقیق » است ؛ زیرا در تعریف واژه ها تلاش بر آن است که عمدتا متغیر ها و مفاهیم و اصطلاحات قابل بحث در فرضیات تحقیق ، به اعتقاد بعضیکلا در طرح تحقیق ، به صورت دقیق تعریف شوند .

در این ارتباط دلاور (1373: 430) این چنین بیان می دارزد :

« پژوهشگر سرانجام در پایان بخش اول گزارش تحقیق ، متغیرهایی را که در فرضیه بیان کرده است ، به صورت عملیاتی تعریف می کند » .

ون دلن ( ترجمه نجفی زند ، 1373 : 486) نیز اظهار می دارد :

« در این قسمت محقق اصطلاحاتی را که برای مطالعه اساسی هستند ، یا به شیوۀ غیر معمول یا خاص به کار رفته اند تعریف می کند » .

نادری و سیف نراقی ( 1364 : 192) معتقدند :

« از ان جا که بسیاری از واژه ها و اصطلاحات ، معانی گوناگونی دارد ، محقق در کاربرد آن ها ناگزیر به تعریف ان هاست ، زیرا ممکن است در بعضی موارد ، واژه یا اصطلاح ، مفهومی را به خواننده عرضه کند که اصولا مورد توجه محقق نباشد یا احتمالا واژه ها و اصطلاح ویژه ای برای خواننده بیگانه و نامفهوم باشد .

بنابراین و با توجه به لزوم ساده نویسی در نوشتن رساله تحقیقی ، محقق موظف است این گونه واژه ها و اصطلاحات ویژه را در طرح تحقیق خود تعریف کند ».

از دیدگاه سرمد ، بازرگان و حجازی ( 1376 : 42-40) سازه ها و متغیرها را می توان به دو صورت تعریف کرد :

تعریف مفهومی و تعریف عملیاتی . تعریف مفهومی به تعریف یک واژه توسط واژه های دیگر اشاره دارد .

به عبارت دیگر در این گونه تعریف از واژهای انتزاعی و ملاک های فرضی استفاده می شود .

این نوع تعریف به شناسایی ماهیت یک پدیده کمک کرده و نقش مهمی را در فرایند منطقی تدوین فرضیه ها ایفا می کند .

تعریف مفهومی را باید به تعریف عملیاتی تبدیل کرده تا بتوان آن را مشاهده کرد .

برای مثال ، هوش را می توان ظرفیت یادگیری ، توانایی تفکر انتزاعی یا فعالیت فکری تعریف کرد .

این تعریف مفهومی هوش باید به تعریف عملیاتی تبدیل شود تا بتوان آن را مشاهده کرد .

تعریف عملیاتی ، تعریفی است که بر ویژگی های قابل مشاهده استوار است .

تعریف عملیاتی ، راهنمای محقق است در آن چه که باید انجام گیرد و در شیوۀ انجام گرفتن آن .

تعریف عملیاتی تا حد زیادی به شرایط مسئله تحقیق و فرهنگ محقق بستگی داشته و نمی تواند تمام معانی علمی یک مفهوم را شامل شود .

برای تعریف عملیاتی یک سازه باید متغیرهای معرفی را که نشانگر این سازه باشد مشخص کرد .

دو نوع تعریف عملیاتی وجود دارد :

الف ) تعریف عملیاتی اندازه پذیر

ب) تعریف عملیاتی آزمایشی تعریف عملیاتی اندازه پذیر عبارت است از عملیاتی که باید انجام پذیرد تا اندازه گیری یک مفهوم یا سازه میسر شود .

برای مثال ، پیشرفت تحصیلی را می توان با نمرات فرد در یک آزمون استاندارد شده ، تعریف کرد .

با این که « مفهوم خود » را می توان به وسیله پرسشنامۀ « ادراک لیاقت از خود » که دارای ویژگی های روان سنجی ( قابلیت اعتماد و اعتبار ) است ، مانند پرسشنامه ها رتر ، تعریف کرد .

تعریف عملیاتی آزمایشی عبارت است از ایجاد شرایط آزمایشی لازم ( براساس نظریه های موجود ) برای بروز پدیدۀ مورد مطالعه که توسط پژوهشگر صورت می گیرد .

برای مثال ، تعریف آزمایشی ناکامی به صورت عملیاتی عبارت از شرایطی است که در آن فرد برای رسیدن به یک هدف با مانع برخورد می کند .

با توجه به تعریف عملیاتی ارائه شده در تحقیق ، می توان مقیاس اندازه گیری متغیر را مشخص کرد .

سرمد ، بازرگان و حجازی (1376: 38) یکی از ملاک های ارزیابی مسئله و گزاره های تحقیق را آن می دانند که تعریف عملیاتی متغیرهای مربوطه آسان باشد .

در همین ارتباط ، حافظ نیا ( 1377: 38-37) اظهار می دارد که :

متغیرهای یک تحقیق باید قابلیت سنجش و اندازه گیری را پیدا کنند ؛ یعنی باید به شاخص ها و مفاهیم عینی تری تبدیل شوند .

که بتوان آن ها را مشخص و اندازه گیری نمود . در غیر این صورت امکان سنجش و اندازه گیری آن ها وجود ندارد و محقق نمی تواند فرضیه های تحقیق خود را ارزیابی نماید . بنابراین شرط اول این است که متغیرها و مشخصات آن ها به شیوه ای تعریف شوند که مشاهده پذیر و قابل سنجش باشند .

شرط دوم این که معیارهای اندازه گیری در جمع آوری اطلاعات به گونه ای به کار گرفته شوند که امکان ارزیابی فرضیه ها وجود داشته باشد . چنان چه این شرایط در مورد تعریف مشخصات متغیرهای مورد مطالعه رعایت شود ، می توان گفت که متغیر تعریف عملیاتی شده است .

یعنی محقق بعد از انجام آن می تواند اطلاعات مورد نظر را گردآوری کند . از طرف دیگر ف باید توجه داشت که مصادیق و واقعیت های متعلق به تعاریف عملیاتی را مولف یا نشانه می گویند ؛ یعنی اموری که وجود آن ها باعث معرفی متغیر یا واژه مورد سنجش می شود . برای مثال ، می توان گفت که در آمد مشخص ، خانه های شیک و متعدد، اتومبیل مدل بالا ، تفریحات داخل و خارج از کشور و امثال آن معرف واژه یا متغیر ثروت و فرد ثروتمند محسوب می شود .

به اعتقاد هومن ( 1370: 61-59) : « هر پژوهشگر سرانجام باید برای ترجمه تعاریف به وقایع مشاهده پذیر راهی را پیشنهاد کند تا پژوهش قابل اجرا و عملی گردد . در این وضعیت می توانیم یک واژه را به گونه ای تعریف کنیم که بگوئیم بیانگر چه اعمال یا رفتارهایی است و دلالت بر چه نوع اعمال و رفتارهایی دارد .

مثلا در مورد مفهوم هوش ، تعریف هوش بر پایۀ این روش ، مستلزم ان است که مشخص کنیم که چه رفتارهائی نشانگر عمل «هوشمندانه » و چه رفتارهائی نشانۀ عمل « غیرهوشمندانه» است. می توان گفت کودک 7 ساله ای که بتواند یک داستان را به خوبی بخواند ، باهوش است ؛ واگر از عهدۀ این کار برنیاید کودک باهوشی نیست .

این نوع تعریف ، گاه تعریف رفتاری یا مشاهده ای نیز نامیده شده است .

تعریف عملی ، فعالیت های پژوهشگر را در اندازه گیری یا دستکاری یک متغیر مشخص می کند و برای او نوعی راهنما و دستور کار محسوب می شود زیرا از طریق تشریح آن چه پژوهشگر باید برای اندازه گیری آن انجام دهد ، به متغیر مورد مطالعه معنی می دهد ، به عبارت دیگر ، آن را تعریف می کند .

یک مثال روشن برای تعریف عملی هوش چنین است :

هوش نمره هایی است که در نتیجه اجرای تست هوشی x به دست می آید یا هوش چیزی است که تست هوشی x می سنجد ».

نادری ف سیف نراقی و شاهپوریان ( 1371: 76-73) در زمینه تعریف واژه ها و اصطلاحات تحقیق این گونه اظهار نظر می نمایند که با توجه به لزوم گویایی و ساده نویسی گزارشات تحقیق ، محقق موظف است :

اولا ً ، این گونه واژه ها و اصطلاحات را در طرح تحقیق خود ، هم به لحاظ نظری و نیز از حیث عملی ، تعریف کند .

ثانیا ً ، در حد امکان از واژه ها و اصطلاحات یکسان ، در بیان هر قسمت از تحقیق استفاده نماید تا در کلیه مراحل تحقیق منظور او از به کار بردن واژه و اصطلاحی خاص برای خواننده مشخص و روشن باشد .

ثالثا ً ، اگر در بیان اهداف ف فرض ها یا سوال های ویژه ونیز در سایر قسمت های تحقیق ناچار به استفاده از واژه و اصطلاحات جدیدی است ، بایستی تعریف ان ها را نیز در قسمت تعریف واژه ها و اصطلاحات بیاورد .

مراد از تعریف نظری واژه ها و اصطلاحات آنست که پژوهشگر یک مفهوم و واژه را به وسیله مفاهیم دیگر تعریف کند .

این تعریف ، یک استنباط ذهنی و تجریدی از واژه ها است و بایستی ریشه در نوشته ها و نظریه های موجود داشته باشد و به طور علمی بیان شود .

بهترین روش آن است که واژه ها و اصطلاحات را بر اساس تعریفی که توسط صاحب نظران در هر رشته ارائه شده و به کار می رود ، تعریف نمود .

برای برخی از واژه ها با توجه به این که در زندگی روزمره به کار می رود و تقریبا ً معنی آشکاری دارد ، در مقالات و نوشته ها تعریف مشخصی موجود نیست ، لذا در این قبیل موارد می توان از فرهنگ لغات برای تعریف آنها استفاده کرد .

در حد امکان باید تعریف نظری انتخاب شده برای یک واژه یا اصطلاح با کابرد عملی آن در پژوهش مورد نظر ارتباط معنی داری داشته باشد .

اما منظور از تعریف عملی واژه ها و اصطلاحات ، آنست که محقق در این تعریف به مشخص ساختن حدود یک متغیر و تعیین حوزه عملیاتی آن ، تعریف معیارها و ملاک تجربی و عملی جهت اندازه گیری و سنجش آن متغیر به طریقی که در پژوهش ، مورد نظر محقق می باشد ، مبادرت می کند .

تعریف عملی باید به صورت دقیق و با کلمات ساده و واضح بیان شود ؛ به طوری که معنی آن برای همه خوانندگان یکسان باشد .

به عبارت دیگر تعریف عملی باید طوری نوشته شود که همه جنبه های مربوط به آن واژه و اصطلاح را مشخص می کند ، به گونه ای که خوانندگان نتوانند برداشت های متفاوت از آن پیدا کنند .

برخی مواقع در پژوهش ها ، تعریف عملی برای یک واژه و اصطلاح خاص به تنهایی مفهومی ندارد و منظور و مقصود پژوهشگر را بیان نمی کند .

بنابراین ، در صورت لزوم ، برای فراهم آوردن تعریف عملی جهت مفهومی خاص می توان دو یا چند واژه را با هم به طور منطقی ترکیب کرد و یک تعریف عملی برای آن نوشت .

برای مثال چنان چه بخواهی اصطلاح « کیفیت مراقبت های پرستاری » را تعریف کنید ، ممکن است نخست واژه ها « کیفیت » واژه « مراقبت » و واژه « پرستاری » را به طور جداگانه و به صورت نظری تعریف کنید و آنگاه این تعاریف نظری واژه ها را باهم ترکیب نمایید و برای اصطلاح « کیفیت مراقبت های پرستاری » در قالب یک مفهوم ، تعریف عملی مناسبی فراهم آورید .

به خاطر داشته باشید که تعریف عملی واژه ها و اصطلاحات باید براساس تعریف نظری ان ها باشد .

برای مثال ، اگر مراد فراهم سازی تعاریف نظری و عملی برای واژه « آموزش بیمار » باشد محقق باید ابتدا آن را به صورت نظری تعریف کند تا مشخص شود ، چه ذهنیتی از این واژه دارد و سپس آن را به گونه عملی تعریف نماید تا معلوم گردد در این پژوهش خاص منظور او از این واژه چیست .

فرض کنید تعریف نظری زیر برای اصطلاح « آموزش بیمار » مورد پذیرش محقق باشد :

« آموزش بیمار عبارت است از تعلیم بیمار براساس نیازهای فردی او به نحوی که باعث ایجاد تغییرات رفتاری مورد نظر در بیمار گردد .

بنابراین تعریف عملی محقق برای این اصطلاح چیزی شبیه تعریف زیر می باشد : ن اجرای یک برنامه آموزشی تنظیم شده طی سه روز جهت دادن اطلاعات درباره چگونگی آمادگی های قبل از جراحی قلب ، چگونگی مراقبت های بعد از عمل و دوران نقاهت ، به بیماری که برای اولین بار تحت عمل جراحی قلب قرار می گیرد » .

قسمت « تعریف واژه های تحقیق » چه روشنگر واژه ها و اصطلاحات فرضیات تحقیق و چه روشنگر واژه ها و اصطلاحات کل فصل اول تحقیق – که واژه های آن نمایندۀ واژه های تمامی فصول تحقیق است – باشد ، مناسب ترین جای آن بعد از فرضیات تحقیق و یا در انتهای فصل اول است .

شاید بتوان لزوم قسمت فوق را در تحقیق ، دو امر اساسی تلقی نمود : اولا ً همان طور که گفته شد فرضیه های پژوهش باید قابل آزمون باشند .

این نکته بدان معنا است که متغیرهای تشکیل دهندۀ هر فرضیه باید قابل سنجش و اندازه گیری باشند .

تاکید بر تعریف عملیاتی واژه های تحقیق در همین راستاست ، بدان مفهوم که عمدتا ً متغیر های تشکیل دهندۀ هر فرضیه به گونه ای توسط پژوهشگر تعریف شوند که مبیّن نحوۀ سنجش و اندازهگیری و یا آزمون آنها باشد .

چنین امری به خود محقق کمک می کند مطمئن شود که کل فرضیات او قابل آزمونند و نحوه اندازه گیری متغیر های هر فرضیه را نیز به او نشان می دهد .

احتمالا ً ان دسته از نویسندگانی که تاکید بر تعریف عملیاتی متغیرهای فرضیات تحقیق دارند در راستای توجه به نکته مذکور هم تاکید بر ارائه تعریف عملیاتی و هم تاکید بر تعریف عملیاتی واژه های فرضیات تحقیق دارند .

لزوم قسمت تعریف واژه های تحقیق علت دیگری نیز دارد و آن عبارت از این نکته است که استفاده کنندگان و خوانندگان هر تحقیقی دقیقا ً متوجه معنا و مفهوم هر واژۀ تحقیق ، درست به همان گونه که منظور نظر پژوهشگر بوده است ، بشوند و باز هم چنین امری میسر خواهد بود که محقق بتواند تعریف عملیاتی واژه ها و اصطلاحاتی از تحقیق و فرضیات آن را که احتیاج به توضیح دارند ، بیان کند .

در این مورد فقط نباید روی تعریف متغیر های فرضیات اصرار ورزید ، بلکه تمام واژه ها و اصطلاحاتی که در قسمت بیان مسئله ، اهداف تحقیق ...( مجموعا ً در کل فصل اول تحقیق ) احتیاج به توضیح و روشن شدن دارند ، باید مورد تعریف و تشریح قرار گیرند .

همچنین در این ارتباط اگر محقق بتواند تعریفی کاملا ً دقیق که مبیّن منظور وی باشد ، ارائه دهد کافی است و اهمیت ارائه تعریف عملیاتی به اندازۀ متغیر های فرضیات تحقیق نمی باشد .

شاید آن دسته از نویسندگانی که روی تعریف و توضیح کل واژه های فصل اول – آن هم نه قطعا ً تعریف عملیاتی بلکه در بسیاری موارد تعریف مفهومی ، تاکید داشتند به واسطه توجه به نکته مذکور بوده است .

می توان پیشنهاد نمود که پژوهشگران محترم تلاش کنند حتی المقدور متغیر های فرضیات خود را به صورت عملیاتی تعریف کنند .

سایر واژه ها و اصطلاحات فصل اول را که احتیاج به توضیح دارند ، به صورت عملیاتی و در صورت عدم امکان به صورت مفهومی تعریف نمایند .

البته می توان برای هر متغیر و اصطلاح نیز یک تعریف مفهومی و سپس یک تعریف عملیاتی ارائه داد .

متاسفانه اخیرا ً زیاد مشاهده می شود که برخی پژوهشگران و دانشجویان اولا ً واژه هایی که به هیچ وجه احتیاج به تعریف ندارند ، مورد تعریف قرار می دهند و ثانیا ً آن که فقط به ارائه چند تعریف کاملا ً کلی و مفهومی از چند کتاب برای تعریف واژه های تحقیق خود اکتفا می کنند .

گویی آنان به درستی فلسفه لزوم تعریف عملیاتی متغیرهای تحقیق را متوجه نشده اند و از اهمیت ذکر آن برای خود و مخاطبینشان بی اطلاعند .

این نکته قابل تذکر است که اگر محقق در ارائه تعریف واژه های تحقیق از منابعی استفاده نماید ، قطعا ً برای هر واژه باید نشانی دقیق هر منبع را ذکر نماید .

با تهیه نمونه پروپوزال های زیر نمونه های بیشتری از تعریف عملیاتی مفاهیم و متغیرها را ببینید.

پروپوزال هایی که برای فروش گذاشته ایم با دقت بسیار بالا و کیفیت بی نظیر برای آموزش دانشجویان نوشته شده است.