توجه به بعد معنوي انسان در عصر جديد به گونه اي است كه دانشمندان و به ويژه كارشناسان سازمان جهاني بهداشت انسان را موجودي زيستي، رواني، اجتماعي و معنوي تعريف مي كنند در راستاي اين جهت گيري معنوي و به موازات بررسي رابطه ي بين دين و معنويت و ديگر مولفه هاي روان شناختي گروهي از پژوهشگران درصدد تعريف مفاهيم جديدي در ارتباط با دين و معنويت بودندبه موازات اين جريان، گاردنر (1999) مفهوم هوش معنوي را در ابعاد مختلف مورد نقد و بررسي قرار داد و پذيرش اين مفهوم تركيبي معنويت و هوش را به حالت چالش كشيد.
هوش معنوي موضوع جالب و جديدي است كه مطالب نظري و نيز يافته هاي پژوهشي و تجربي در مورد آن بسيار اندك است. (سهرابي 1385). تعريف هوش هوش به عنوان يك توانايي شناختي در اوايل قرن بيستم توسط آلفرد بينه مطرح شد. او همچنين آزموني را براي اندازه گيري ميزان بهره ي هوشي افراد ابداع كرد. بعد ها لويس ترمن و ديويد و كسلر آزمون هاي جديدي را ساختند. در دو دهه اخير مفهوم هوش به حوزه هاي ديگري مانند هوش هيجاني، هوش طبيعي، هوش وجودي و هوش معنوي گسترش يافته است. علاوه بر اين هوش به عنوان يك توانايي كلي محسوب نمي گردد. بلكه به عنوان مجموعه اي از ظرفيت هاي گوناگون در نظر گرفته مي شود. هوش داري تعاريف گوناگون مي باشد. در يك تعريف نسبتا جامع، هوش را مي توان ظرفيت يادگيري دانش كسب شده و توانايي سازش يافتگي با محيط دانست. (سهرابي،1385).
ايمونز (2000) تعاريف گوناگوني را از هوش مطرح مي كند؛ اما هسته ي اصلي تمامي اين تعاريف را تمركز بر روي حل مساله براي سازگاري و رسيدن به اهداف مي داند و هوش را به عنوان توانايي براي دستيابي به اهداف رويارويي با موانع بر اساس تصميماتي كه مبتني بر اصول منطقي است تعريف مي كند. گاردنر هوش را مجموعه توانايي ها ي مي داند كه براي حل مسئله و ايجاد محصولات جديدي كه در يك فرهنگ ارزشمند تلقي مي شوند، به كار مي روند. از نظر وي انواع نه گانه هوش عبارتند از: هوش زباني موسيقيايي، منطقي، رياضي، فضايي، بدني، حركتي، هوش هاي فردي كه شامل هوش درون فردي و بيرون فردي مي شود.
هوش طبيعي هوش وجودي كه شامل ظرفيت مطرح كرده سوالات وجودي است. در يك تعريف نسبتا جامع، هوش را مي توان ظرفيت يادگيري تماميت دانش كسب شده و توانايي سازش يافتگي با محيط دانست. هوش معنوي بيانگر مجموعه اي از توانايي ها ظرفيت ها و منابع معنوي مي باشد كه كاربست آنها در زندگي روزانه مي تواند موجب افزايش انطباق پذيري فرد شود. در تعريف هاي موجود از هوش معنوي، به ويژه بر نقش آن در حل مساله وجودي و يافتن معنا و هدف در اعمال و رويداد هاي زندگي روزمره تاكيد شده است. در مجموع هوش عموما باعث سازگاري فرد با محيط مي شود و روش هاي مقابله با مسائل و مشكلات را در اختيار او قرار مي دهد. همچنين توانايي شناخت مساله ارائه راه حل پيشنهادي براي مسائل مختلف زندگي كشف روش هاي كارآمد حل مساله از ويژگي هاي افراد باهوش (زوهر مارشال ، 2001).
تعريف معنويت اشنايدر (1996/1998) معنويت را اينگونه توصيف مي كند تجربه ي تلاش و مبارزه ي آگاهانه براي يكپارچه كردن زندگي نه با معيار تنهايي و خودخواهي بلكه بر حسب متعالي سازي خود به سمت ارزش هاي نمايي كه فرد درمي يابد. با اندكي تسامح مي توان معنويت را در ادبيات مذهبي و معنوي به عنوان مذهب دروني شده يا باطني يا به عبارت بهتر به عنوان نتيجه ي مذهب دروني شده نام برد.
وجه تمايز معنويت و مذهب ظاهري اين است كه معنويت نسبت به اين نوع مذهب آگاهانه تر بوده و در زندگي عملي فرد تاثير گذار تر مي باشد. به عبارتي ديگر مذهب را مي توان جلوه هاي باور هاي خداشناسي رسمي و اعمال افرادي كه در يك هويت گروهي سهيم اند، دانست. معنويت عموما با تاكيد اساسي بر تجربه شخصي تعريف مي شود در حاليكه مذهبي بودن به تجربه فرد در زمينه اي سازمان يافته اشاره دارد. لذا ملاحظه مي شود دين و باور هاي مربوط به آن طيف وسيعي از افكار، احساسات و حتي التزام هاي عملي در رابطه ي انسان با خداوند و قوانين تبعيت از وجود او مطرح مي سازد.
