تحلیل مسیر گسترش مدل های رگرسیونی است که یک ماتریس همبستگی را در مقایسه با مدل های مفروض علی که پژوهشگر تنظیم می کند، می آزماید. همچنین، تحلیل مسیر به عنوان مدل یابی علی شناخته می شود که به آزمودن شبکه ای از روابط میان متغیرهای اندازه گیری شده توجه دارد.

 هنگامی که متغیرهای حاضر در مدل به صورت متغیرهای مکنون و با نشانگرهای (متغیرهای) مشاهده شد چندگانه سنجیده می شوند، اصطلاحاً به تحلیل مسیر، مدل یابی معادلات ساختاری گفته می شود و هنگامی که از متغیرهای نشانگر واحدی جهت برآورد یک سازه استفاده می شود، به طور سنتی اصطلاح تحلیل مسیر به کار برده می شود.

یکی دیگر از وجوه تمایز میان تحلیل مسیر و مدل یابی معادلات ساختاری به جریان مفروض علیت در مدل اشاره دارد.

در تحلیل مسیر، جریان علیت از متغیرهای مستقل (برون زاد) به متغیرهای میانجی و از متغیرهای میانجی به متغیرهای وابسته (درون زاد) یک طرفه لحاظ می شود، در صورتی که در مدل یابی معادلات ساختاری جریان های دو سویه نیز قابل بررسی هستند؛ به عبارت دیگر، بررسی مدل های برگشتی یا مدل های با جریان علی یک طرفه، با روش تحلیل مسیر و مدل های غیر برگشتی با روش مدل یابی معادلات ساختاری انجام می گیرد.

مدل های بازگشتی استوار و بادوام هستند و اگر مفروضه های نیرومندی به نفع مدل های غیر بازگشتی وجود نداشته باشد، مدل های بازگشتی مرجح اند.

تعبیر و تفسیر مدل های بازگشتی سر راست تر از مدل های غیر بازگشتی هستند.

اثرات علی یک جهته میان متغیرهای مدل و ناهمبسته بودن خطاها در مدل، دو جنبه ای اساسی از مدل های بازگشتی به شمار می آیند.

در شکل 1 سه نوع مدل گوناگون جهت تشریح مدل های برگشتی، غیر برگشتی و مدل دارای متغیرهای مکنون نشان داده شده است.

در قسمت a شکل 1 که یک مدل برگشتی را نشان می دهد، پیکان های دو متغیر برون زاد x_1 و x_2 بردو متغیر Y_1 و Y_2 نشانه رفته است.

همچنین متغیر میانجی Y_1 بر Y_2 و متغیر Y_1 و Y_2 بر Y_3 جریان علیت یک طرفه را نشان می دهد.

فرض کنید x_1 و x_2 به ترتیب متغیرهای استرس شغلی و عدالت سازمانی و Y_1 و Y_2 به ترتیب تعهد سازمانی و خشنودی شغلی و Y_3 میزان حوادث شغلی هستند.

نگاره ی بالا نشان دهنده ی آن است که استرس شغلی و عدالت سازمانی بر روی خشنودی شغلی و تعهد سازمانی اثر دارند و علاوه بر آن، متغیر تعهد سازمانی که از متغیرهای برون زاد اثر می پذیرد، به عنوان یک متغیر مستقل بر خشنودی شغلی اثر می گذارد و سپس دو متغیر میانجی میزان حوادث شغلی را تحت تأثیر قرار می دهند.

اما در قسمت b تصویر 1 ، (مدل میانی در شکل 1) علاوه بر مطالعه ی اثر یا رابطه ی متغیرY_1 بر Y_2 (تعهد سازمانی بر خشنودی شغلی)، رابطه ای Y_2 بر Y_1 نیز لحاظ می شود.

بنابراین، به مدل a در شکل 1 مدل برگشتی (جریان علیت یک طرفه) و به مدل b، نوع غیر برگشتی (جریان علیت دو سویه) گفته می شود.

در مدل c از متغیرهای مکنون استفاده شده است.

همان گونه که این تصویر نشان می دهد، متغیر برون زاد مذهب (Religious) به وسیله ی سه نشانگر یا متغیر مشاهده شده سنجیده شده است.

به طور مثال، ممکن است پژوهشگر سه مقیاس گوناگون در زمینه ارزیابی عقاید مذهبی در اختیار داشته باشد، اما اطلاعی در خصوص اهمیت درجه اعتبار یا برتری یک مقیاس بر دیگری نداشته باشد.

برآورد واریانس مشترک این سه متغیر در یک متغیر مکنون، به بهترین شکلی زمینه ی مطالعه ی اثر عقاید مذهبی را بر عزت نفس و یا سلامت روانی فراهم می سازد.

همچنین، ممکن است پژوهشگر عقیده داشته باشد که عزت نفس از سه جزء عزت نفس خانوادگی، عزت نفس سازمانی و عزت نفس دوران مدرسه تشکیل شده است.

بنابراین، بهتر است اثر این سه متغیر عزت نفس در یک متغیر مکنون متمرکز شود.

ممکن است این نکته به ذهن برسد که چرا پژوهشگر از جمع ساده ای این سه متغیر عزت نفس در تحلیل استفاده نمی کند.

پاسخ این پرسش واضح است. اثر آمیختگی که از جمع ساده ی این سه متغیر به وجود می آید، بخش مهمی از واریانس این متغیرها را از بین می برد و تحلیل مدل را نابسنده می کند.

بنابراین، همیشه ترکیب خطی متغیرها و یا واریانس مشترک آن ها در یک متغیر مکنون چیزی بیش از جمع ساده ی آن ها است.

لذا، مدل یابی معادلات ساختاری با متغیرهای مکنون قویاً توصیه می شود.

نتایج حاصل از مدل یابی معادلات ساختاری از دو دیدگاه مدل اندازه گیری و مدل علی قابل تفسیر است.

دیدگاه مدل اندازه گیری مربوط به هر کدام از متغیرهای مکنون و متغیرهای نشانگر آن می باشد.

به طور کلی سه پرسش درباره ی مدل اندازه گیری قابل بررسی است:

1- تا چه اندازه متغیرهای اندازه گیری شده، متغیر مکنون را به خوبی منعکس می کنند؟

2- آیا برخی از متغیرهای مشاهده شده بهتر از متغیرهای دیگر در ساختن متغیرهای مکنون سهم دارند؟

3- دقت و اعتبار هر کدام از متغیرهای مشاهده شده چقدر است؟

از آنجا که برای ساختن هر کدام از متغیرهای مکنون، یک تحلیل عوامل به اصلاح کوچک در متن مدل یابی معادلات ساختاری انجام می شود، بنابراین، پژوهشگر می تواند آن متغیرهایی را که حرفی برای گفتن ندارند و تنها واریانس خطا را افزایش می دهند از مدل حذف کند.

برای پیرایش مدل، پس از وارسی روابط متغیرهای مشاهده شده با متغیرهای مکنون، نوبت به بررسی ضرایب مسیر میان متغیرهای مکنون می رسد.

با این حال نباید از این نکته غفلت کرد که مدل یابی معادلات ساختاری یک فرآیند آزمودن مدل است نه ساختن مدل.

بنابراین، ساختن مدل وظیفه ی پژوهشگر و آزمودن آن با فنون آماری است.

پس به طور خلاصه می توان گفت که مدل یابی معادلات ساختاری یک رویکرد آماری جامع است که برای آزمودن روابط مفروض میان متغیرهای مشاهده شده و متغیرهای مکنون است.

این شیوه ی آماری یک نوع روش شناختی برای نشان دادن، برآورد کردن و آزمودن یک شبکه ی نظری از ارتباطات خطی میان متغیرها است.

همچنین، با این روش، الگوهای مفروضی از روابط مستقیم و غیر مستقیم در میان یک مجموعه از متغیرهای مشاهده شده و مکنون آزمون می شود.

تحلیل ساختاری دو هدف عمده را دنبال می کند:

1- روشن کردن الگوهایی از همبستگی و کوواریانس ها در مجموعه ای از متغیرها.

2- تبیین بیشینه مقدار واریانس در مدل معین.